Zekâ Geriliği Nedir?

Ortalamanın önemli derecede altında olan entellektüel işlevselliğe zekâ geriliği adı verilmektedir. Bu durum, klinik değerlendirmeye ek olarak bireysel olarak uygulanan zekâ testlerinde zekâ bölümü (intelligence quotient: IQ) 70 veya altında bir puanın alınmasıyla tesbit edilir. 70 ilâ 90 arası IQ ise Sınır Zekâ veya Hudutta Entellektüel İşlevsellik diye isimlendirilir.

Standardize edilmiş testler arasında bu amaçla en yaygın olarak kullanılan IQ testi WISC-R’dır (Wechsler Intelligence Scale for Children, WISC-IV). Bu test, 7 yaşından itibâren testin kurallarına riâyet edebilecek zihinsel kapasitedeki çocuklara uygulanabilir. Daha küçük çocuklarda ise Denver Testi yanı sıra, bu değerlendirme klinik gözleme dayalı olarak yapılır.

DSM-IV-TR’ye göre Zekâ Geriliği teşhis kriterleri
- Aşağıdaki alanlardan en az iki tânesinde o sıradaki uyum işlevinde eş zamanlı yetersizlikler veya bozukluklar söz konusudur:
İletişim, kişisel bakım, ev hayatı, sosyal/kişiler arası beceriler, toplumun sağladığı imkânları kullanma, kendi kendini yönetip yönlendirme, okulla ilgili işlevsel beceriler, iş, boş zamanlar, sağlık ve güvenlik.
- Bu sorunların başlangıcı 18 yaşından öncedir;
- Bireysel olarak uygulanan IQ testinde 70 veya altında bir puan söz konusudur.

Entellektüel bozukluğun düzeyine göre zekâ geriliği şu şekilde sınıflandırılmaktadır:
- Hafif Derecede Mental Retardasyon: IQ düzeyi 50–55 ilâ 70 arasındadır.
- Orta Derecede Mental Retardasyon: IQ düzeyi 35–40 ilâ 50–55 arasındadır.
- Ağır Derecede Mental Retardasyon: IQ düzeyi 20–25 ilâ 35–40 arasındadır.
- İleri Derecede Mental Retardasyon: IQ düzeyi 20-25′in altındadır.

Sebepleri
- Genetik sebepler (âilevî veya münferit kromozomal anormâl-likler söz konusudur);
- Gebeliğin erken dönemlerinde merkezî sinir sisteminin gelişmesini olumsuz olarak etkileyen faktörler (gebelik sürecinde geçirilen enfeksiyonlar, madde sûiistimâli, toksinlere mâruz kalma veya bilinmeyen başka faktörler);
- Gebelik ve doğum esnâsındaki sorunlar (bebeğin gelişme geriliği, erken doğum, oksijen azlığı, viral veya diğer enfeksiyonlar, travma vb.);
- Erken bebeklik dönemindeki tıbbî durumlar (sinir sistemini etkileyen enfeksiyonlar, travmalar, kurşun zehirlenmesi vb. zehirlenmeler, diğer metabolik ve nörolojik hastalıklar);
- Çevresel etkiler (düşük sosyokültürel düzey, beslenme yeter-sizliği, ilgisizlik, ihmâl, çocuk istismârı, ebeveynin kendisinin zekâ düzeyinin düşük olması ve yeterli uyaranı sağlayamaması vb.).

Dolayısıyla, bütün organik, genetik, sosyokültürel ve çevresel faktörler zekâ geriliğine yol açabilmektedir.

Sıklığı ve Eşlik Eden Diğer Hastalıklar
Zekâ geriliğine %1 oranında rastlanmaktadır. Ağır Zekâ Geriliği 1000 çocuğun 3 ilâ 4′ünde görülürken, Hafif Zekâ Geriliği 1000 çocu-ğun %0.5.4′ü ilâ %0.10.6′sında görülür. Çevresel ve nörobiyolojik sorunlar bu çocukları okul başarısızlığına ve sosyal yönden damgalanmaya ittiği için yaklaşık %30 ilâ 70′i aynı zamanda bir psikiyatrik hastalığa da sâhiptir. En sık eşlik eden ruhsal hastalıklar arasında Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu, Yaygın Gelişimsel Bozukluk, duygudurum ve anksiyete bozuklukları yer alır.

Zekâ geriliği diğer nörolojik gelişme gerilikleri ile sıklıkla birlikte görülebileceğinden, ince veya kaba motor (hareket) becerilerdeki kayıplar da klinik tabloya eşlik edebilir.

Oldukça yaygın görülüp, zekâ geriliğiyle ilişkili olan bâzı genetik sendromlarda ise özgül bâzı psikiyatrik tablolar ortaya çıkar. Bunlar arasında Down sendromunda (Mongolizm) 30′lu yaşlara gelmeden Alzheimer tipi bunama sık ortaya çıkar. Frajil X sendromunda ise Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Sosyal Fobi sık görülür.

Tedavi
Tedavinin birinci hedefi bilişsel geriliği olan çocuğun mümkün olabilecek en üst düzey işlevselliği yakalamasını temin ederek, hayat kalitesini yükseltmektir.

Zekâ geriliğini tedavi edecek bir ilâç yoktur. Zaman içerisinde ortaya çıkabilecek davranışsal sorunlar, epileptik nöbetler (sara nöbetleri) ve diğer ek psikiyatrik hastalıkların niteliğine göre tıbbî ajanlar tedaviye eklenmektedir.

Zekâ geriliğinin müdahalesinde olmazsa olmaz en temel şeyler özel eğitim, âile danışmanlığı ve âileye psikiyatrik destek verilmesidir.

Özel eğitim en genel hatlarıyla, konuşma ve lisan terapisi, kendine bakma becerisi ve motor beceri eğitimi, sosyal beceri eğitimi, davranışsal yönlendirmeler ve akademik eğitim ve meslekî eğitimi kapsar.

Seyir
Seyir, klinik tablonun şiddetine ve çeşidine göre değişkenlik gösterir. Genellikle hafif derecede zekâ geriliği olan vak’alar, altıncı sınıf düzeyindeki akademik beceriyi yakalayabilir, ufak derecede destekle sosyal açıdan işlevsel olup bir işte çalışabilirler.

Özetleyecek olursak, zekâ geriliğinde erken dönemde teşhis koyulması ve müdahale edilmesi durumunda, kendine bakma becerileri, konuşma yeteneği ve sosyal becerilerin daha erken dönemde kazanılması sağlanır. Ayrıca, fiziksel ve psikiyatrik sorunlara daha erken dönemde çözüm getirilmiş olur. Tüm bunlar, seyrin daha olumlu gitmesinde önemli rol oynar.

Doçent Dr. Neslim Güvendeğer Doksat